آینده پژوهی آموزش عالی و دانشگاه در ایران؛ مبانی و سناریو ها - مجله شرقیا

به گزارش ایبنا، این کتاب درواقع گزارشی از سی پنل تخصصی میز آینده پژوهی طی سال های 1393 تا 1399 در موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی که حاصل کوشش فراستخواه با همکاری حسین سمیعی است. جلد نخست این مجموعه شامل گزارش پانزده پنل و جلد دوم هم گزارش پانزده پنل دیگر است.

فراستخواه در پیشگفتار این کتاب آورده است: آینده پژوهی قدرتی جادویی برای پیش بینی نیست بلکه سامانه معرفتی و اجتماعی موثق و معتبری است که با تفکر انتقادی و خردورزی جمعی و با توسل به مطالعات و تأملات سامان مند و روشمند و اعتباریابی شده، درک خود را نسبت به آینده و تغییرات پیش روی خودمان و محیط مان ارتقا ببخشیم.

در ایران معاصر بودند متفکرانی که در اندیشیدن روشمند و عالمانه به آینده تا حد زیادی با جهان پیشرو همزمانی داشتند. اتفاقاً این ها نوعاً کسانی هم بودند که در مرز میان دولت و جامعه تردد می کردند. دریغا که به سبب ناشنوایی سیستماتیک در سیستم های رسمی وقت متاسفانه به آینده اندیشی آن ها اعتنایی نشد. دو مثال برجسته از این ها احسان نراقی و مجید تهرانیان بودند.

احسان نراقی با همکارانش در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران طی 1348-1344 مطالعاتی راه انداخت که در آن بررسی ها و برآورد هایی شده بود برای ایران، افق بیست ساله ایران. بسکمک از برآورد ها و هشدار های شنیده نشده آن ها طی سال های بعد تا به امروز عملا در جهان و در ایران به وقوع پیوسته است.

فراستخواه درباره ورودش به بحث های آینده پژوهشی می نویسد: مطالعات آینده ایران با تاکید بر آموزش ها و نهاد های علمی و دانشگاهی را نویسنده از نیمه دوم دهه 80 در بخشی از برنامه پژوهشی خویش گنجانید؛ دلیل این امر، اهمیت آینده پژوهی آن برای فهم مسئله ایران و برای فهم مسئله علم و دانشگاه در ایران بود. دو طرح پژوهشی را مولف از همان زمان و سپس در دهه 90 در موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی برعهده گرفته و در طول اجرای این طرح، همکارانی به صورت های مختلف همراه و مشوق او بودند که باید از همه به نیکی یاد گردد.

در ابتدای کتاب تحت عنوان سیر تحول مباحث آینده آمده است: راهی نیست جز اینکه در نگاه خویش به جهانی پیش رویمان تتازه نظر اساسی بکنیم. شالوده فکری ما، قالب های سنتی، چیدمان ذهنی و کلیشه ها و ایدئولوژی های موجود ما نمی تواند آینده را توضیح بدهد که به سویش می رویم یا او به سراغ ما می آید. این چیزی است که جان سی هینکلیف در مقاله خود که در مجموعه ای به سرویراستاری ریچار اسلاتر با عنوان از نو اندیشیدن برای هزاره تازه نوشته است بدرستی از ما می خواهد.

استاد موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در جایی دیگر با عنوان آینده یک مسئله است می نویسد: ما به سوی آینده هایی پرتاب می شویم که آمادگی زیستن در آن ها را نداریم، حتی درکی درست درباره آن ها نداریم. تصویری مشترک از آن ها نداریم و برای زیستن در آن هم از حیث وضع فکری، نظام هنجارین، رفتار اجتماعی، مناسبات نهاد ها و ساختار ها و شیوه های حل مسائل مان مهیا نیستیم. چگونه می توانیم برای آینده تصمیم بگیریم اگر همه دانش ما منحصر به گذشته است؟ چگونه می توان به آینده عزیمت کرد در حالی که به گذشته ها و به کلیشه ها چسبندگی پیدا کرده ایم. پس نیازمند تأملی درباب آینده خود هستیم.

آینده فقط یک مسئله برای جهان نیست بلکه آینده مسئله ملی برای ما هم هست. مسائل آینده ایران یکی دوتا نیست. برای مثال حوزه زیست بومی، مسئله آینده است و مسئله بود و نبود یک تمدن در پسین فردای این سرزمین است. پایداری سرزمین مستلزم توجه به آینده است. بیایان شدن دشت ها از جمله مسائل زیست بومی است که آینده کشور را تهدید می کند.

مولف بعد از تفکیک بین آینده پژوهی و پیش گویی به آینده پژوهی در نظام علمی و دانشگاهی پرداخته و در این زمینه می نویسد: آینده مدام به حال هجوم می آورد و در این خصوص گویا دانشگاه و غیر دانشگاه هم نمی شناسد.

نیومن ایده دانشگاه مدرنی را مفهوم سازی کرده بود که با فراغ بال به آموزش و تحقیق می پردازد. اما تحولات مجال این آرامش را نمی دادند. کِر، به مفهوم دانشگاه چند کاره تر و متکثرتر رسید که ذی نفعان آن دارای علایق متفاوت و احیاناً متعارض هستند. کلارک از این هم فراتر رفت و مفهوم دانشگاه کارآفرین را به دست داد. طی سال های اخیر دانشگاه ها به مثابه سازمان هایی با پیچیدگی فوق العاده در محیط آشوب قرار گرفته اند.

در ادامه هم می نویسد: معمولا از چهار نسل آینده نگاری علم و دانشگاه بحث می گردد: نسل نخست به دهه 29 قزن بیست برمی گردد که به طور خاص شامل کنجکاوی های دانشمندان برای کار های آینده خود بود. در نسل دوم که از دهه 60 ظهور یافت پای همکار های دانشگاه و صنعت در این موضوع به میان آمد نسل سوم در دهه 90 به میان آمد و موضوع آینده نگاری علم و دانشگاه معطوف به ابعادی فراتر از دانشگاه و صنعت شد و خط مشی های دولت ها، جامعه و توسعه پایدار هم وارد این مبحث شد.

از سده 21 شاهد پدیدآیی نسل چهارمی هستیم که به مراتب به موضوع با نگاه کلی نگرتر و شبکه ای تر؛ در سطوح ملی، منطقه ای، بین المللی؛ فناوری های سخت و نرم؛ علوم پایه و فنی و اجتماعی، فناوری های سبز؛ همه ذی نفعان اجتماعی، نهاد های مدنی و غیر دولتی، ابعاد حقوقی و فرهنگی و مانند آن نگریسته می گردد.

فراستخواه در جایی از این کتاب درباره میز آینده پژوهشی موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی می نویسد: میز آینده پژوهی ساختاری مصاحبهیی است به منظور مسئله گشایی، جستارگشایی و دستورگشایی برای سیاست گذارن، دانشگاهیان و ذی نفعان مختلف اجتماعی آموزش عالی که با رویکرد آینده اندیشی و با سازو کار هم اندیشی (گروه بحث کانونی) در موسسه پژوهش و برنامه ریزی ۀموزش عالی تاسیس می گردد.

وی اهداف این میز را هم شش هدف عمده دانسته و می نویسد: 1- شناخت کلیدی ترین فرایند ها و تحولات محیطی و درونی نظام کلان آموزش عالی ایران 2- شناخت مهم ترین مسئله ها و چالش های جاری و پیش روی نظام کلان آموزش عالی ایران 3- شناخت نحوه سازگاری خلاق نظام کلان آموزش عالی ایران با تحولات محیط های آشوبناک و پیچیده 4- کوشش برای فهم وضع مطلوب افق آینده و ارائه راهبرد هایی برای مواجهه با مسائل و چالش های نظام کلان آموزش عالی ایران 5- کمک به ذی نفعان اجتماعی برای کشف و خلق آینده مطلوب آموزش عالی 6- فراهم آوردن ادراکی از آینده آموزش عالی و آموزش عالی آینده برای بهره گیری از آن در سیاست گذاری های خرد، میانی و کلان آموزش عالی.

فراستخواه درواقع با رویکردی مسئله محور به بحث آینده پژوهی پرداخته و اساساً آینده پژوهی را چیزی جز راهکار برای مسائل نمی داند. در این راستا برای دستیابی به راهکار هایی برای حل مسائل جامعه خویش کوشش می کند روش وی در واقع چیزی نیست جز مصاحبه و بحث با صاحب نظران حوزه های مختلف و مرتبط با موضوع. از آنجایی که طرحی مبنی بر اتاق فکر برای حل مسائل دارد، معتقد است باید مسائل را از جوانب مختلف بررسی کرده تا به یک راهکار جامع رسید.

در این اثر که گزارش سی پنل است برای راه یابی به راهکار هایی برای آینده آموزش عالی کوشش می کند و در هر پنل حداقل نظر 10 نفر متخصص در آن حوزه را جویا شده است.