یونیفرمِ دوره پهلوی؛ نماد ایران مدرن؟! - مجله شرقیا

دولت پهلوی بین سال های 1304 تا 1307خ/ 1925 تا 1928م قوانین معینی برای استفاده از لباس متحدالشکل (یونیفرم) در ایران اعمال کرد.

این دولت در جریان تاسیس نهاد های رسمی، نظیر خدمت سربازی، مدارس مدرن اجباری، ادارات دولتی، بیمارستان های جدید، نظام پیشاهنگی و... لباس متحدالشکل را نیز که اصالتا منحصر به ساختار ارتش بود به سرتاسر جامعه شهروندی گسترش داد و نهایتا در سال 1307 با تصویب قانون متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت به آن رسمیت عام بخشید.

اعمال این قانون یکی از کلیدی ترین دستورات در ساخت سیاسی دولت پهلوی بود؛ نماد ملموس توانایی گسترده و عظیم ساختار سیاسی در شکل دادن به کنش های بدنی و رفتاری در ابعاد کلان و در متن زندگی روزمره. یونیفرم پیش تر در ارتش و در لباس نظامی درباریان قاجار هم وجود داشت، اما با کارکردی بسیار متفاوت.

یونیفرم نظامی رجال قاجار نمادی پرجلوه از شکوه سلطنت بود، حال آنکه در عصر پهلوی به نماد نظم و اقتدار دولت مدرن بدل شد.

لباس و کلاه متحدالشکل دستوری

دولت رضاشاه چگونه از نظام پوشاک متحدالشکل برای ساخت هویت ملی مدرن ایرانی مدد گرفت؟ رضاشاه سخت تمایل داشت ایرانیان را به جمعیتی از شهروندان مدرن تغییر صورت دهد که بازتاب فرآیند خلق نظم نوین باشند. یونیفرم نوعی سبک زندگی را برمی ساخت که خوی نظامی داشت، مظهر پویایی مدرنیته بود، واجد زیباشناسی مدرن و نیز بازتاب یک دولت ملت وفادار، معتقد و متعهد به ایدئولوژی حاکم بود.

یکی از مراحل فرآیند خلق این هویت ملی نوین زدودن تمامی دیگر هویت های پیشین بود؛ فرآیند استانداردسازی باید همه دیگر سبک های پوشاکی متاثر از طبقه، مذهب، جغرافیا و فرهنگ را می زدود که تکثر آن شاخصه ایران پیش از عصر پهلوی بود؛ سیاستی که به موازات سرکوب قومیت ها و استانداردسازی زبان دنبال می شد. به این گونه در دوران پهلوی اول، شیوه لباس پوشیدن بیش از پیش به کنشی سیاسی بدل شد.

پژوهش حاضر قصد دارد با تحلیل محتوای کیفی متون تاریخی این دوران، به شناخت ابعاد سیاسی اجتماعی و زیباشناختی نظام پوشاک متحدالشکل نائل آید. هدف این نوشتار روشن شدن کارکرد های لباس متحدالشکل از نظر دولت پهلوی اول در ارائه چهره ای مدرن و منضبط از ملت ایران است.

از آنجا که این گونه قواعد دستوری در پوشاک امروز نیز مبنای مناقشات عمده سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است، تبیین کارکرد های آن در تاریخ معاصر ضروری به نظر می رسد.

پیشینه لباس متحدالشکل پیش از دوران پهلوی

در کاریکاتوری از روزنامه شکوفه در سال 1332ق، تقابل دو ریختار مجسم شده است: نظم در برابر بی نظمی؛ قانونمندی در برابر آشفتگی؛ سوژه های مطیع و همسان در برابر جمعیتی ناسازگار. این کاریکاتور تصویرگر تقابل جامعه سنتی و مدرن است؛ جامعه ای که در آن ازدحام جای خود را به کثرت رویت پذیر، شمارش پذیر و قابل کنترل می دهد.

سیاست های دولت پهلوی در خلأیی تاریخی به وقوع نپیوست. بسکمک از سیاست های دولت، از جمله الگو های یکسان سازی شکل کلاه و لباس و اهداف ملی گرایانه ای که الهام بخش خلق بدن ملی بود، در اقدامات ترقی طلبانه عباس میرزا و سپس اندیشه های آزادیخواهانه عصر مشروطه ریشه داشت.

نظام پوشاک متحدالشکل اولین بار در دوران ولایتعهدی عباس میرزا در ارتش اعمال شد. عباس میرزا به کمک روس ها و سپس فرانسوی ها و انگلیسی ها، قوای نظامی مدرنی به نام نظام جدید تاسیس کرد که بنا بود سربازان آن دیگر وابستگی قومی و قبیلگی نداشته باشند، و دارای حقوق ثابت، سلسله مراتب فرماندهی، یونیفرم و درجات نظامی به همراه نظم و انضباط ارتش های اروپایی باشند.

به این ترتیب هدف این نظام جدید نه تنها همسان سازی ظاهر سربازان و پیاده سازی نظم خوش منظر ارتش های اروپایی و عثمانی در ایران، بلکه همسان سازی هویت سربازان بود، که فرآیند زدودن احساسات قومی و قبیله ای و القای احساس تعلق به یک نظام مدرن منضبط و کنترل شده دولتی به این منظور صورت می گرفت.

پوشاک متحدالشکل نظامی دوران عباس میرزا در ابتدا اقتباسی سطحی از پوشاک نظامی فرانسوی و سپس انگلیسی بود، که در واقع تنها عنصر اروپایی آن کت بود، و مابقی آن همان شلوار گشاد و کلاه پوست بره ای ایرانی.

این تلفیق سیاستمدارانه سبب می شد کمترین اعتراض و شبهه را در میان علما و نیز خود سربازان برانگیزد، و چنین وانمود شود که وجهی دیگر از لباس سنتی ایرانی است؛ چرا که مهم ترین بهانه مخالفت با این لباس مساله تشبه به اروپاییان بود، و اینکه به اقتباس شیوه زندگی آنان منجر شود.

اما واقعیت این است که انگیزه عباس میرزا اساسا تشبه به ارتش های اروپایی بود، و یونیفرم اروپایی ابزاری برای پوشانیدن شکاف فزاینده مادی میان ایران و دنیا خارج؛ یونیفرم، ارتش را همسان و منظم جلوه می داد، تمیز و خوش منظر بود، و مهم تر از همه اروپایی مآب.

اما عباس میرزا و طرفدارانش مصرانه وانمود کردند که اصولا تشبهی در کار نیست و حتی این نظام پوشاک را به سربازان ایران باستان نسبت دادند. بدین گونه، اصلاحات لباس نظامی بازتاب ملغمه ای از تمایلات غرب گرایانه، باستان گرایانه، ملی گرایانه و فرامذهبی دولت عباس میرزا بود.

اصلاحات لباس نظامی در دوران محمد شاه قاجار نیز ادامه یافت. تا این دوران، شکل یونیفرم نظامی برحسب حضور مستشاران کشور هایی که به کارِ آموزش نظامیان گماشته می شدند، یعنی روسیه، فرانسه و انگلستان، انتخاب می شد.

با آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به تدریج عناصری از پوشاک نظامی آلمانی (پروسی)، اتریشی و سوئدی نیز به این شیوه افزوده شد و شمایل پوشاک نظامی ایران بیش از پیش پیچیده شد. لشکریان ظل السلطان در اصفهان یونیفرم پروسی می پوشیدند؛ هنگ های معروف به قزاق های ایرانی در تهران یونیفرم روسی و نفرات پلیس جنوب ایران یونیفرم انگلیسی می پوشیدند.

این واقعیت خود گواه این است که یونیفرم برای رجال قاجار بیش از اینکه نشان دهنده تبعیت از یک سیستم نظامی واقعی باشد، جنبه تفننی داشت. شاه و رجال آشکارا دوست داشتند در یونیفرم نظامی اروپایی با انواع درجات و نشانه ای مشعشع عکس بردارند؛ لباس و نشان هایی که ربطی به جایگاه نظامی واقعی آنان نداشت، بلکه بیشتر بازنمایی همان شکوه اشرافی بود در هیاتی مدرن.

این یونیفرم های پر از ملیله دوزی و بُرودری دوزیِ جواهرنشان و نقره نشان، در شکوه و تجملات با پوشاک سنتی دربار برابری می کرد و دستکم تا زمان سازماندهی نوین ارتش و اعمال قانون اتحاد شکل پوشاک در دوران پهلوی، یونیفرم نظامی در ایران این خصلت بازنمودی صرف را حفظ کرد.

نقش سربازان نظام نقشی نمایشی بود؛ ایماژی مدرن برای به تصویرکشیدن قدرت و پرستیژ شاه و دولت وی. سربازان فقط هنگام رژه های رسمی یونیفرم تمیز و کامل می گرفتند و بلافاصله پس از اتمام مراسم آن را به انبار سربازخانه ها پس می دادند.

هرچند حتی اگر لباس کامل هم داشتند چندان مایل نبودند به دشواری آن تن دهند، چرا که به فرم مقید این پوشاک تنگ و بدن محورِ اروپایی عادت نداشتند و این مساله حتی درباره خود رجال و فرماندهان نیز مصداق داشت.

در ابتدای دهه 1290ق/ 1870م، میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم، اصلاحات قابل توجهی در یونیفرم نظامی صورت داد؛ شلوار گشاد سنتی را به شلوار تنگ اروپایی، و کلاه دراز را به کلاه کوتاه مبدل کرد و با اقتباس از نوعی کت نظامی فرانسوی در سده نوزدهم، کت نظامی سرداری را باب کرد.

اما مهم تر از همه این بود که اصلاحات سپهسالار در لباس نظام، در همان زمان به سرعت به لباس غیر نظامی مردان نیز گسترش یافت، و به قول عبدالله مستوفی اصلاحاتی بود که در جهت متحدالشکل کردن مردم آن دوران انجام شد.

به این ترتیب به واسطه اصلاحات سپهسالار، که حدود 60 سال پس از اصلاحات پوشاکی عباس میرزا، اما در همان راستا به وقوع پیوست، تیپ نظامی و غیرنظامی مردان ایرانی متحدال شکل تر و به طور چشمگیری به تیپ اروپایی نزدیک تر شد.

در همان سال ها، برای اولین بار در ایران، برخی نهاد های غیر نظامی نظیر نهاد های آموزشی، اداری و خدماتی نیز مثل زندان ها، مدارس جدید و ادارات دولتی جدیدی مثل تلگراف و پست که غالبا تحت نظارت هیات های خارجی بودند، هر یک یونیفرم منحصر به خود را پوشیدند.

بی نظمی در ساختار لباس نظام همچنان تا دوران احمدشاه قاجار حاکم بود. شخص احمد شاه به واسطه اقامت ممتد در اروپا و نشست و برخاست با شاهان و ولیعهدان اروپایی تمایل داشت مثل شاهان کل دنیا لباس نظامی بر تن کند.

پیش از وی، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نیز در سفرهایشان به اروپا، در دیدار با مقامات رسمی، لباس نظامی اروپایی می پوشیدند و این شیوه بخشی از مشکل تفاوت لباس ایرانی و اروپایی و تناقضات فرهنگی ناشی از آن را در دیدار های خارجی آنان حل می کرد.

اما تا خاتمه عصر قاجار عناصر لباس نظامی اروپایی مثل کت، شلوار تنگ، پالتو و... به استثنای کلاه تا حدودی به لباس غیر نظامی مردان شهری بسط پیدا کرده و سر و وضعی نسبتا متحدالشکل به آن ها بخشیده بود.

دولت پهلوی اول در باب ضرورت استعمال یونیفرم در مدارس بسیار سختگیر بود؛ نه تن ها دانش آموزان بلکه معلمان نیز ملزم به پوشیدن لباس یک شکل بودند. هدف از اعمال این رویه در مدارس به روشنی از بخشنامه های رسمی وزارت معارف هویداست:

همسانی اجتماعی، اعمال نظم و انضباط دستوری و خوگرفتن به ریختاری که بنا بود در افراد درونی شود. در متحدالاقتصادی از وزارت معارف به تمامی ایالات به تاریخ 25/ 9/ 1314 می خوانیم:

بلااستثنا دختران دبستان ها و دبیرستان ها [لباس]متحدالشکل که دستور آن داده شده مرتب بپوشند، به طوری که دختران اغنیا را بر فقرا هیچ گونه مجال تفاخر و خودفروشی نماند و همه به سادگی و نظافت و پاکیزگی عادت و خو نمایند.

در مدرسه و خانه و کوچه و همه جا با همان لباس، که از روی کمال حجب و حیا و منتهای سلیقه انتخاب شده است، حرکت نمایند.

از این بخشنامه معلوم می شود که دولت تاکید داشت در یونیفورم مدارس علاوه بر وجه زیباشناختی، مقتضیات عرفی نیز در باب حجب و حیای دختران رعایت شود و دستکم به لحاظ نظری، نوعی یکسانی اجتماعی و عدم نمایش تکثر طبقاتی رواج یابد.

در واقع هدف از تشویق به پوشیدن این لباس در تمامی اوقات و در همه جا این بود که آداب ملازم آن از کودکی به بخشی از هویت دانش آموز بدل شود.

مدرسه اولین مرحله اجتماعی شدن افراد پس از ترک خانواده و ورود به دنیا بیرونی است و به همین دلیل بهترین مکان برای القای هنجار ها و ارزش های پنهان و آشکار اجتماعی به ذهن افراد است. به بیان برایان مکوی، در مدرسه سوبژکتیویته ای ساخته می شود که اهمیت اجتماعی همنوایی را می آموزد و علاوه بر دانش آکادمیک، مقادیر زیادی رفتار های انضباطی را جذب می کند تا پس از آن بتواند در ساختار های اجتماعی اقتصادی کنترل شده کارکرد داشته باشد.

یونیفورم مدارس قرار بود نقش مهمی در پروژه های سیاسی دولت پهلوی ایفا کند. در مکتب خانه های قدیم، بچه ها در میان جماعتی که تفاوت گذاری هایشان چندان مهم نبود رها می شدند؛ در ساختاری پرازدحام و ناآرام که بیشتر مکانی برای گذران اوقات کودک در طول روز بود تا آموزش نظام مند وی.

اما در مدارس نوین، همانند ارتش، فرد در نظام شبکه بندی تاکتیکی دقیقی جای داده می شد که تک تک افراد آن قابل رویت، نظارت و تربیت بودند. مدرسه اولین فاز متحدالشکل شدن شهروندان در دوران پهلوی بود که شباهت بسکمک با نهاد های نظامی داشت.

در زمان رضاشاه حتی تعلیمات نظامی نیز جزو برنامه های اجباری آموزشی در دبیرستان ها بود و این مصداق گویایی از ایدئولوژی دولت رضاشاهی بود که در لباس مجسم می شد.

نتیجه گیری

اعمال نظام پوشاک متحدالشکل یکی از کنش های سیاسی به شدت رادیکال دولت پهلوی بود که جامعه را دستخوش تغییر ریختاری سریع و جبری کرد. فرآیند اعمال لباس متحدالشکل به سرعت در نظام ارتش، پادگان ها و سپس نهاد های نوینی نظیر مدارس، بیمارستان ها، کارخانه ها و ادارات دوران پهلوی اجرا شد و در آخرین مرحله با تصویب قانون لباس متحدالشکل به کل جمعیت مردان تسری یافت.

یونیفرم ظرف چند سال ریختی همسان، منضبط و مدرن به کل کشور داد. این نظام پوشاک برای دولت پهلوی بیش از هر چیز بر سلسله مراتب، طبقه بندی و استانداردسازی گروه های اجتماعی دلالت داشت؛ ابزاری بود برای اعمال قدرت و کنترل انضباطی، واژگون ساختن هویت های متکثر از پیش موجود، زیر نظر داشتن تک تک شهروندان ملت نوین و نیز القای شیوه های رفتاری و سلوک متحدالشکل.

لباس متحدالشکل رابطه ای انضباطی میان فرد و ساختار سیاسی به وجود می آورد و آشکارترین نظام پوشاکی بود که نشان می داد آنچه مردم می پوشند تنها مساله انتخاب فردی نیست، بلکه به لحاظ سیاسی هدایت شده است و فرد یونیفرم پوش، خواسته یا ناخواسته، درحال ایفای نقش خود در پروژه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نظام حاکم است.

مهم ترین ابزار دولت برای اعمال چنین طرح گسترده ای رمزگان قانون و نگاه خُردبین بازرسان بود که به مدد آن با شیوه های کنترل و تنبیه تک تک افراد، سازوکاری از قدرت را سازمان داد که به آن امکان می داد جزئی ترین حرکات این ماشین وسیع را زیر نظر داشته باشد.

اما قانون مدرن تنها ابزار دولت در پیشبرد این فرآیند نبود، بلکه ابزار های کارآمد دیگرش فنون تشویق، طبیعی سازی و درونی سازی این ریختار نوین بود.

رویکرد ملی گرایانه قدرت در این دوران، با حذف تمامی اشکال لباس قدیمی، هویت جسمانی نوینی تعریف می کرد که فراتر از هرگونه دلالت مذهبی، قومیتی، منطقه ای و طبقاتی قرار می گرفت و اساس شکل دهی به این هویت نوین مستثنی کردن این دیگری ها بود.

در این جریان، فرد روستایی یا عشایر طرد، و در فرآیندی از آموزش و تمرین و عادت به سرباز یا شهروند نوین بدل می شد. لباس متحدالشکل می توانست وحدت و احساس تعلق را در میان این شهروندان نوین تقویت کند و توده ها و سوژه های اجتماعی ضعیف مثل طبقات فرودست یا حتی زنان را متقاعد کند که آنان نیز عاملان و بازیگران عمده ساخت این دولت ملت نوین اند.

این نظام پوشاک همچنین از منظر دولت پهلوی نماد دنیا مدرن بود؛ مجموعه ای از نشانه های جذبه، اقتدار، انضباط و صلاحیت

مدرن. یونیفورم بدن افراد را هم از منظر فرم و ژست فردی و هم از بعد ایماژ جمعی واجد کیفیات زیباشناختی مدرن می کرد و تصویری از ملت ایران می نمود که به تصویر دنیای مدرن توسعه یافته شبیه بود.

سیاست پوشاک متحدالشکل در ابعاد کلان تا حدودی به اهداف مفروض خود دست یافت. دورنمای تاریخی نشان می دهد لباس متحدالشکل اروپایی، خصوصا در قالب کت و شلوار مدرن مردانه، حتی در منزوی ترین مناطق ایران و سنتی ترین گروه های اجتماعی نیز عملا درونی شد.

مساله مقاومت در برابر تغییر نظام های پوشاک هم مساله ای نسلی است و هم به ساختار میدان های اجتماعی بستگی دارد.

دولت پهلوی درست در آنجایی که با نسل های جوان تر جامعه سر و کار داشت، یا در آنجا که دست به تغییر ساختاری میدان های اجتماعی زد (مثل مدارس)، یا به شکل دهی میدان های نوین دست زد (مثل دانشگاه ها)، توانست با موفقیت بیشتری نظام های پوشاک مدرن را حاکم کند، خصوصا اینکه نهاد هایی مثل ارتش مدرن، بوروکراسی مدرن، یا آموزش مدرن در ذات خود اساسا متضمن متحدالشکلی بودند و وجهی از تکرار روزمره و تداوم کنش را در افراد شکل می دادند که در طول زندگی فرد ادامه می یافت و به نگرش های وی شکل می داد. اما در سایر میدان های موجود، که وابستگی اجتماعی و اقتصادی کمتری به شبکه نهاد های رسمی و دولتی داشتند، با مقاومت بیشتری در برابر تغییر روبرو شد.

از مقاله ای به قلم منظر محمدی، سید سعید سیداحمدی زاویه