تاریخچه مختصر خواندن و فرایند تکامل خوانندگان - مجله شرقیا

شروع عملی

در هزاره چهارم قبل از میلاد با رونق کشاورزی و افزایش پیچیدگی ساختارهای اجتماعی، مراکز شهری در بین النهرین شروع به پیشرفت کردند و فردی ناشناس راستا تاریخ بشر را با چند خطی که برای نشان دادن یک بز و گاو روی خاک رس کشید تغییر داد. آنجا، در بدو پیدایش مفهوم نوشتن -نمایش صداهای گفتاری با استفاده از نشانه های بصری- قُلِ جدانشدنی اش یعنی هنرِ خواندن نیز به جهان آمد. نوشتن در ابتدا برای ثبت سوابق معاملاتی با چندین ماهیت و برای فواصل طولانی استفاده می شد. لوح های سفالی اولیه نشان می دهد که از علائم تصویری برای نشان دادن فهرست کالاها استفاده می شد.

در حدود سال 2600 قبل از میلاد خط میخی توسعه پیدا کرد و نوشتن متنوع تر شد. حالا علاوه بر ثبت سوابق معاملات، از نوشتن برای مستندسازی قوانین و شرح اعمال پادشاهان نیز استفاده می شد. در خط میخی هر هجا با علامت متفاوتی نشان داده می شد و تعداد حروفی که یک نفر برای آنکه قادر به خواندن باشد باید می دانست به صدها عدد می رسید. کتابت کردن در بین النهرین باستان دستاوردی بزرگ محسوب می شد. اگر پادشاهی می توانست بخواند حتماً مطمئن می شد که در کتیبه هایش درباره این موضوع لاف بزند. سیستم دقیق مدارس کاتبان جوان را از سنین پایین آموزش می داد. پیشگامان باستانی خواندن و نوشتن از پتانسیل این شکل جدید ارتباطات، آگاه و در حیرت بودند. در فرهنگ بین النهرین باستان پرندگان مقدس قلمداد می شدند، زیرا علامت هایی که پاهایشان بر زمین خیس می انداخت به حروف الفبای میخی شباهت داشت. آنها معتقد بودند که نقوش شکل گرفته توسط پاهای پرندگان پیامی از جانب خدایان و در انتظار رمزگشایی است.

زمانی که نویسندگان باستان به قدرت خود در خلق و تغییر افسانه و تاریخ پی بردند، اولین آثار ادبی نوشته شد. اولین نویسنده ای که در تاریخ از او نام برده شده یک زن است؛ اِنهِدوآنا شاهزاده اکدی و کاهن اعظم که حدود سال 2300 پیش از میلاد سرودهای معابد را می سرود و نامش را بر لوح های سفالی که کارهایش را رویشان می نوشت امضا می کرد. در همین زمان بود که نویسندگان آشکارا به غیاب خواننده عزیز در نوشته هایشان اشاره کردند و به خواندن به عنوان روشی برای ارتباط بین زمانی پرداختند.

خواندن به عنوان کُنش

اولین متون نوشته شده قرار بود بلند خوانده شوند. حروف به شیوه ای پیوسته نوشته می شدند تا هنگام خواندن با صدای بلند توسط خواننده ماهر از هم جدا شوند. علائم نگارشی اولین بار حدود 200 سال پیش از میلاد مسیح استفاده شد و در قرون وسطی عجیب و نامنظم بود. توده مردم هنوز بی سواد بودند و مطالب مکتوب تنها از طریق قرائت عمومی به دست شان می رسید. قرائت های عمومی در صومعه ها و دربارهای سلطنتی انجام می شد. نمایش شعبده بازان و داستان سرایان در سده های 11 و 12 میلادی رواج یافت. از زمان رومی ها تا قرن نوزدهم خواندن از روی کتاب حتا در خانه های محقر سرگرمی لذت بخشی برای زمان غذاخوردن بود.

در قرن پنجم قبل از میلاد هرودوت، مورخ مشهور یونانی، از تریبون المپیک استفاده کرد تا آخرین کارهایش را بخواند. خوانش های نویسندگان در اوایل قرن اول میلادی سنتی اجتماعی بود. اشتیاق عمومی برای این خوانش ها در گذر قرن ها به اوج رسید و سقوط کرد؛ اما این سنت همچنان پابرجا مانده است. نویسندگان مشهور این رسم را با درجات مختلفی از اشتیاق پذیرفتند؛ از خوانش های به دقت برنامه ریزی شده چارلز دیکنز تا لحن یکنواخت و بی علاقه دیگران. برای برخی از نویسندگان مثل ژان ژاک روسو که آثارش توسط مقامات فرانسه پیش از انقلاب ممنوع شده بود، خواندن در خانه های دوستان تنها راه برای یافتن مخاطب بود.

حتا با گسترده تر شدن آموزش و تحصیلات، خواندن همچنان مهم ترین راستا برای سرگرمی و کسب دانش بود، به ویژه برای زنان. در قرن نوزدهم زنان تشویق می شدند تا تحصیلات اندکی کسب کنند و جاه طلبی های علمی شان مورد تایید قرار نمی گرفت. خوانده شدن توسط اعضای خانواده و دوستان قابل قبول بود و راه دررویی برای کنجکاوی و اشتیاق زنان به داستان ها فراهم می آورد. هنگامی که تحصیلات ابتدایی بیشتر دست یافتنی و پذیرفته شدند، اعضای جوان تر خانواده برای پیرترها می خواندند، گویی جای قصه های مادربزرگ برای نوه با یکدیگر عوض شده باشد.

خواندن در سکوت

باتوجه به اینکه متون اولیه به جای آنکه مشاهده شوند، شنیده می شدند، عمل خواندن در سکوت همچنان کشف نشده باقی ماند. در سال 330 قبل از میلاد وقتی اسکندر بزرگ در سکوت نامه ای از مادرش را در مقابل سربازانش خواند، مردان از توانایی های آن جهانیی ژنرال خود مبهوت ماندند.

بعدها آگوستین قدیس در اعترافات خود که در قرن چهارم نوشت، در عجب است که مربی اش آمبروس چطور توانست در سکوت و بدون اینکه زبانش تکان بخورد معنای متن را درک کند. اولین مقرراتی که محققان را ملزم به کار در سکوت در کتابخانه های صومعه ها می کرد به قرن نهم برمی شود. کتابخانه های باستانی و قرون وسطایی تا آن زمان و احتمالا مدت زمان قابل توجهی پس از آن بسیار متفاوت از مفهوم مدرن فضایی آرام برای مطالعه بود.

با افزایش سواد، علائم نگارشی بهتر و کتاب هایی که با درج تصاویر یا ساده سازی زبان در دسترس عموم قرار می گرفت، خواندن در سکوت به امری عادی تبدیل شد. خوانندگان بیشتر و بیشتر توانستند بدون صدای یک نفر دیگر ارتباطی شخصی با متن نوشتاری برقرار کنند. خواندن بی صدا این کار را به فعالیتی خصوصی تبدیل کرد و فضای بیشتری برای گزینه های بیشتر در انتخاب خواندن کتاب ها ایجاد کرد. جفری چاوسر در قرن 14 پیشنهاد کرد در تخت خواب کتاب بخوانید. عمرخیام و مری شلی مردم را به کتاب خوانی در فضای باز تشویق می کردند، در حالی که هنری میلر و مارسل پروست خلوت مطلق یک دستشویی را ترجیح می دادند.

انقلاب چاپ

ابتدایی ترین فن آوری چاپ از چین، ژاپن و کره سرچشمه گرفته است. دولت امپراطوری چین حجم زیادی از مواد چاپی را که با مالش کاغذ بر روی بلوک چوبی مرکبی چاپ شده بود، تولید کرد تا سیستم دیوان سالاری گسترده خود را حفظ کند. دانش فن آوری چاپ حدود قرن 13 به جهانی غرب رسید و چاپ بلوک چوبی تا قرن 15 به محبوبیت گسترده ای دست یافت. افزایش سهولت تولید کتاب از طریق چاپ، دوام محصولات نهایی در مقایسه با نسخه های خطی دستی، افزایش روزافزون تقاضا برای کتاب و علاقه بیشتر به توسعه تکنیک های جدید چاپ را به دنبال داشت. در دهه 1430 یوهانس گوتنبرگ اولین ماشین چاپ مکانیکی را در استراسبورگ آلمان ساخت. تا دهه 1450 چاپ و نشر در شهر ماینتس آلمان قابل بهره برداری شد و نسخه هایی چاپ می کرد که بعداً به انجیل گوتنبرگ معروف شد.

بعد از آنکه اجتناب ناپذیری فراگیربودن چاپ و کتابخوانی آشکار شد، کلیساهای سرتاسر اروپا آموزش توده مردم را در پیش گرفتند و با تأسیس مدارس در روستاها سواد رشد پیدا کرد. کتابفروشان نسخه هایی از داستان های منظوم و فولکور را چاپ کردند تا اشتیاق مردم به تولیدات خود را افزایش دهند. نسخه های کوچک و ارزان مثل کتاب های کوچک انگلیسی و فرانسوی توسط فروشندگان دوره گرد عرضه می شد. نشریات دوره ای اوایل قرن 18 شروع به انتشار کردند و این باعث افزایش بیشتر جمعیت خوانندگان متعهد شد. در این زمان بود که رمان به عنوان شکلی ادبی در فرانسه و انگلیس ریشه دوانید. وقتی در سال 1849 یادداشت های پیکویک چارلز دیکنز در یک مجله به صورت سریالی منتشر شد، جذابیت رمان با مقرون به صرفگی مجلات ترکیب شد و خوانندگان توانستند تا ماه ها در این داستان زندگی کنند.

خواندن به عنوان شورش

همان طور که تا به امروز در بررسی کوتاه تاریخ خواندن دیدیم، قدرت کلام نوشتاری که به نوبه خود به خوانندگان منتقل می شود، از دوران باستان شناخته شده است. بنابراین جای تعجب نیست که مقام های دولتی در طول تاریخ سعی کرده اند از دسترسی مردم به اطلاعات خواندنی و حتا سواد جلوگیری کنند. برای این گروه های به حاشیه رانده شده خواندن اقدامی شجاعانه از نوع شورش و مقاومت بوده است.

برده ها چه در قلمرو امپراطوری انگلیسی و چه در امریکا قرن ها از دسترسی به موارد خواندنی محروم بودند. برخی هنوز برای یادگیری خواندن و نوشتن جان خود را به خطر می اندازند. ادبیاتی که بسیاری از این افراد به خود آموختند، تبدیل به سلاحی قدرتمند در نبرد با برده داری و ظلم شد.

از طرفی با وجود این که برخی از اولین شاعران و نویسندگان تاریخ زن بودند اغلب با خشونت از خواندن و اهداف خردمندانه زنان جلوگیری می شد. با این وجود نسل های زنان -که به طور گسترده از جهانی بیرون جدا و مجبور به انجام امور داخلی می شدند- خواندن و نوشتن را به خود آموختند. آنها بسیار از تجربیات خود نوشتند که بسیاری شان از آزمون زمان پیروز بیرون آمدند و حالا به عنوان آثار کلاسیک شناخته می شوند. زنان در چین و ژاپن زبان خود را اختراع کردند که به طور خاص برای ارتباط بین زنان استفاده می شد. در هند راشسونداری دِوی نویسنده اولین زندگی نامه به زبان بنگالی نوشتن را با تمرین حروف روی دوده های باقیمانده از اجاق چوبی سنتی یاد گرفت. انجمن های کتاب زنانه که در آنها درباره ادبیات از دیدگاه زنانه بحث می شد از اوایل قرن 15 شکل گرفت.

حاکمان تمامیت خواه همواره از اهمیت بی اطلاعی در مطیع نگه داشتن مردم و پیروی از رژیم های استثمارگر آگاه بوده و همواره بر کتاب هایی که بر خلافشان بوده، برچسب ممنوعیت زده اند. آثار پروتاگوراس در آتن باستان سوزانده شد؛ چین شی هوانگ پادشاه چین خواست تمام چیزهایی که پیش از او نوشته شده، سوزانده شود تا تاریخ با او شروع شود. در سال 1559 کلیسای کاتولیک رم شروع به تهیه فهرست کتاب های ممنوعه کرد. در آلمان نازی دستگاه تبلیغات دولتی برای سوزاندن کتاب ها نمایشی به راه انداخت و هر کتابی که سوزانده می شد، لطیفه خاص خود را دریافت می کرد. حاکمان استعمار سعی کردند از انتشار مطالب چاپی که مشروعیت حکومتشان را در جهان زیر سؤال می برد، جلوگیری کنند. به علاوه همواره از قدرت کلمات نوشته شده برای انتشار اطلاعات نادرست و نفرت پراکنی استفاده شده است.

اما جامعه بین المللی خوانندگان این مسائل را تاب آورده است. در مقیاس بزرگ آنها خود را برابر با احساس مسئولیت ناشی از قدرت خواننده بودن نشان داده اند. در طول تاریخ، خوانندگان از آنچه می خوانند انتظار بهتر شدن دارند و خودشان هم برای نوشتن دست به کار می شوند.