تأملی بر اعطای مرخصی های بی سابقه به زندانیان با نگاه به قوانین و مقررات بین المللی - مجله شرقیا

گروه اجتماعی خبرگزاری خبرنگاران-عاطفه شیخ الاسلامی؛ جمعیت کیفری زندان ها (چه افرادی که تحت قرار بازداشت موقت در فرایند دادرسی کیفری قرار دارند و چه بزهکارانی که به حکم قطعی دادگاه و برای گذراندن دوران محکومیت خود در زندان بسر می برند) از منظر کیفری با محدودیت هایی روبه رو هستند که در صدر آن، سلب حق بر آزادی واقع شده است که مندرج در اسناد بین المللی و قوانین اساسی کشورهاست.

مجازات حبس به عنوان رایج ترین کیفر در قوانین و مقررات کیفری کشورهای مختلف، متضمن سلب آزادی از افراد در محیط های بسته به نام زندان است. البته به رغم محرومیت از حق آزادی، حفظ حقوق انسانی و رفتار کرامت مدار با متهمان و محکومان نگهداری شده در زندان، امری پذیرفته شده در اسناد بین المللی و قوانین کشورهاست.

ماده 10 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 1966 و نیز ماده یک مجموعه قواعد حداقل استاندارد رفتار با زندانیان مصوب سازمان ملل متحد 2015 که با تأکید بر لزوم حفظ کرامت ذاتی و حقوق انسانی زندانیان تدوین شده اند از جمله قواعد بین المللی هستند که بر تضمین سلامت و امنیت زندانیان در هر زمان تصریح کرده اند.

دوران شیوع بیماری های واگیردار و خطرناک از جمله بیماری کرونا، از جمله شرایط اضطراری است که سیستم های عدالت کیفری باید نحوه عملکرد خود را با این شرایط و در راستای حفظ حق زندانیان در برخورداری از امنیت، سلامت جسمانی و روحی و برای جلوگیری از آسیب های بیشتر، تطبیق دهند در غیر این صورت خطرات و عواقب طولانی مدت قرار دریافت در معرض بیماری های واگیردار از جمله COVID-19 که امکان و احتمال آن در محیط های پرتجمع، بیش از هر مکان دیگری است، در کمین دولت ها و متولیان اجرای کیفر حبس است.

براساس قوانین بین المللی حقوق بشر، هر انسانی حق دارد بالاترین حد قابل دستیابی از سلامت جسمی و روانی را کسب کند. هنگامی که شخصی از آزادی خود براساس قوانین و مقررات کیفری کشوری محروم شد، وظیفه مراقبت از وی نیز به عهده متولیان کشور محروم کننده است که بتواند از سلامت جسمی و روانی وی محافظت کرده و حتی با توجه به اهداف اصلاح و توانبخشی کیفر حبس، آن را ارتقا بخشد، این امر خود مبیّن این مهم است که کیفر حبس صرفاً ناظر به سلب آزادی اشخاص و شهفرایندان است و نه به معنای مجوزی در رفتار غیرانسانی با آنها یا محرومیت آنها از سایر حقوق انسانی خویش.

در این ارتباط ماده 10 اعلامیه جهانی حقوق بشر، ماده هفت میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، اعلامیه نهم دسامبر 1975 مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قطعنامه 86/51 مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قطعنامه 38/ 1997 کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، بند الف ماده 37 کنوانسیون حقوق کودک، بند 56 اعلامیه و برنامه اقدام وین مصوب 1993 کنفرانس جهانی حقوق بشر در زمینه منع رفتارهای غیر انسانی و حمایت از افرادی که مخاطب چنین رفتارهایی هستند، قابل توجه است.

با توجه به شیوع گسترده ویروس COVID-19 و شناسایی آن به عنوان یک بیماری همه گیر از سوی سازمان بهداشت جهانی، نگرانی های مرتبط با تضمین برابری مراقبت های بهداشتی و پزشکی در زندان ها توسعه یافته است. طبق ماده 24 مجموعه قواعد حداقل استاندارد رفتار با زندانیان مصوب سازمان ملل متحد، زندانیان باید از همان استانداردهای مراقبت های بهداشتی که در جامعه موجود است بهره مند شوند و به دلایل شرایط حقوقی خود باید به خدمات درمانی لازم بهداشتی بصورت رایگان و بدون تبعیض دسترسی داشته باشند. از این ماده که بر برابری مراقبت های بهداشتی و سلامت تمام شهفرایندان تأکید می کند، می توان حق زندانیان در برخورداری از این مراقبت ها همانند سایر شهفرایندان جامعه نتیجه گرفت.

از طرف دیگر، اقدامات اساسی مقرر شده در پیشگیری و محافظت از این بیماری، توسط سازمان بهداشت جهانی، شامل دو مؤلفه اصلی است: 1- شست وشوی مرتب دست ها 2-حفظ فاصله مقرر (حداقل یک و نیم تا دومتر) از دیگران. توصیه های دیگر شامل پیگیری مراقبت های پزشکی در صورت بروز تب، سرفه یا مسائل تنفسی زود هنگام و داشتن آگاهی های لازم در این زمینه است.

هرچند انجام این اقدامات و توصیه ها در خصوص افراد غیر زندانی آسان و قابل اجراست اما برای افرادی که در زندان هستند، سهل الوصول نیست به ویژه آنکه جمعیت کیفری زندان ها، از نظر سلامتی عمومی و استانداردهای بهداشتی معمولاً ضعیف تر از سایر افراد جامعه بوده و به دلایل مختلف (عوامل امنیتی یا زیرساختی) فرصت و بستر انجام اقدامات مقتضی مقرر شده یا توصیه شده (شستشوی متعدد دست ها، دسترسی به مواد ضدعفونی کننده و حفظ فاصله مقتضی) توسط سازمان بهداشت جهانی را ندارند. از این منظر، وابستگی زندانیان، در بهره مندی از حق خود بر سلامتی و بهداشت به مقامات و متولیان مربوطه و اهمیت اتخاذ اقدامات مقتضی از سوی آنها در تضمین این حق زندانیان، بیش از پیش روشن می شود.

ضرورت تأمل بر حق زندانیان در برخورداری از مراقبت های بهداشتی و سلامت محور در دوران این بیماری مسری و توجه در قالب های اِعمال این حق از جمله اعطای مرخصی به آنها در این دوران، با توجه به شیوع و همه گیری بیماری مذکور و لزوم انجام اقدامات مقتضی در پیشگیری از شیوع و گستردگی آن از یک سو و حق زندانیان در برخورداری برابر از مراقبت های بهداشتی و سلامت از سوی دیگر، قابل تأمل و واکاوی است.

صرف نظر از کمیت این جمعیت که در کشورهای مختلفی به عنوان یک معضل محسوب شده و منتج به اتخاذ سیاست های کاهش جمعیت کیفری زندان ها شده است، این جمعیت برای هر موقعیت شیوع بیماری های واگیر خطر بزرگی محسوب می شود به ویژه در موارد اضطراری، مثل بیماری های واگیردار گسترده از جمله COVID19، ازدحام بیش از حد، می تواند مدیریت زندان را به چالش بکشاند زیرا مدیریت در این شرایط، بسیار متفاوت از شرایط عادی است و به علت تحت الشعاع قرار دادن (کاهش) توانایی متولیان زندان در انجام تعهد خود در ارائه مراقبت های بهداشتی و سلامت، ممکن است منتج به آثار منفی و مخربی در محیط زندان ها شود.

از جمله مهمترین راهکارهای برون رفت از خطرات زندان در دوران بیماری های با توجه به حقوق زندانیان در اسناد بین المللی می توان به لزوم ارتباط زندان و متولیان آن با خدمات درمانی جامعه و سایر ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی، لزوم اتخاذ برنامه های آزادی زودهنگام و موقت چه در قالب اعطای مرخصی، و چه در سایر قالب ها از جمله بازداشت خانگی، نظارت الکترونیکی، نظام نیمه آزادی، تبدیل قرار بازداشت به سایر قرارهای مقتضی در این زمینه قابل توجه است که همسو با حق زندانیان در برخورداری برابر از خدمات بهداشت و درمان است.

با توجه به خطرات خاص آنها با COVID 19 و نیز افزایش اعطای مرخصی به افراد محکوم به جرایم غیرخشونت آمیز که با توجه به اصول و استانداردهای قانونی و صلاحدید متولیان مربوطه خطری برای جامعه دربرنداشته باشد. (بویژه با در نظر دریافت نوع جرم ارتکابی، محکومیت کیفری، کمیت و کیفیت کیفر حبس، سوابق و حسن رفتار زندانی). همچنین، اتخاذ تدابیری در راستای ممنوعیت یا کاهش بازداشت های غیرضروری (قبل از محاکمه) و تبدیل آن به سایر قرارهای مقتضی در این زمینه مهم و قابل توجه است.

در نتیجه با توجه گستردگی آثار بیماری همه گیرcovid19 از یک سو و عدم امکان اجرای استانداردهای مقرر توسط سازمان بهداشت جهانی و متخصصان عفونی در پیشگیری و مقابله با بیماری Covid19، پایین بودن سلامت عمومی جسمانی و روحی و روانی زندانیان در محیط زندان نسبت به سایر افراد جامعه، پایین بودن اصول و استانداردهای بهداشتی در محیط های بسته پرتجمع از جمله زندان، محدودیت در دسترسی به مقتضیات و لوازم بهداشت فردی و نیز خدمات درمانی و پزشکی و در نهایت عدم آگاهی کافی به ابعاد این بیماری و کیفیت مقابله با آن از سوی دیگر، ضرورت کاهش موقت جمعیت کیفری زندان ها و ضروت اتخاذ تدابیری در آزادی موقت آنها از جمله اعطای مرخصی به زندانیان در قالب دستورالعمل های ویژه از جمله بخشنامه ریاست دستگاه قضا برای اعطای مرخصی به زندانیان در روزهای پایانی سال 1398 و در شرایطی که شیوع بیماری کرونا می توانست تهدیدی برای سلامت هزاران زندانی باشد، روشن می شود.

4076/